Hương Tình Yêu

(http://img213.imageshack.us/img213/7620/482oq3.jpg)
Nghệ nhân Hà Thị Cầu tháng 11/2004

Bà là một kho tàng độc nhất vô nhị về làn điệu và lối hát. Nói theo cách bây giờ, bà là "bà hoàng hát xẩm"...

Ngày 25/12/2004 vừa qua, ở tuổi ngấp nghé 80, với "thâm niên" gần 70 năm hát xẩm, NSƯT Hà Thị Cầu chính thức được Hội Văn nghệ dân gian VN trao bằng công nhận Nghệ nhân dân gian cấp quốc gia (cùng 2 nghệ nhân người dân tộc thiểu số).

Bốn bức tường gian nhà nhỏ ở thôn Phố Mỹ (xã Quảng Phúc, Yên Mô, Ninh Bình) "trang hoàng" đầy những bằng khen, tất cả đều hạng nhất. Giọng xẩm sang sảng, tay nhị lão luyện cho đến giờ vẫn không suy xuyển. Hiện trên thị trường, có hai đĩa: Xẩm chợ của Hồ Gươm Audio và Hát Xẩm của Viện Âm nhạc, tổng cộng cũng được 12 bài.

Đĩa Hát Xẩm tuy chỉ là "đĩa xanh" (chất lượng không cao) nhưng có nhiều bài đặc sắc, đặc biệt có Thập ân, bà hát liền 23 phút. Cả hai đĩa đều không ghi thời điểm phát hành, nhưng ước tính chúng phải lưu hành đến 7 - 8 năm nay. Bao nhiêu khách du lịch đã đến Việt Nam và mang tiếng hát bà đi khắp thế giới.

Quê bà ở xã Yên Phú (Ý Yên, Nam Định). Nhà bà 3 đời hát xẩm. Bà ngồi thúng, bố mẹ gánh đi hát xẩm từ nhỏ. Lên 10 đã có thể hát lấy tiền thiên hạ. Năm 11 tuổi, bố bà qua đời. Hai mẹ con đi hát mới tới Yên Mô. Về sau bà lấy ông Mậu - Trùm phường xẩm Yên Mô - khi ấy bà 16 tuổi, ông 49. Ông tuy mù, mặt lại rỗ nhưng bầu nhị trống phách... đều giỏi và cực đào hoa.

Bà là vợ thứ 18 (tưởng bà đùa, tôi phải hỏi lại)! Một năm 10 tháng, họ đi lưu diễn 3 người - có cả bà thứ 12 đánh trống. Bà kéo nhị, ông đàn bầu. Kiếm được không ít, đại khái mỗi buổi diễn được hai xâu tiền... Nhưng mỗi khi về Yên Mô gia tài còn lại vẫn chỉ hai cái niêu - một rang một nấu. Ông mất, bà ở vậy từ năm 33 tuổi.

Năm Ất Dậu, vợ chồng bà dạt vào khu 4, lên "Mường", nhờ thế mà tránh chết đói. Vào giữa những năm 1950, có chủ trương tập hợp những người hát xẩm vào hợp tác xã để kiếm sống "chính đáng" bằng việc vót tăm, bện chổi. Con đường phát triển của xẩm chấm dứt từ đây. Nhưng chỗ bà Cầu ở, không có nhiều người hát xẩm đủ để lập HTX. Bà đã đầu tư quá nhiều thời gian để thành thạo một nghệ thuật là xẩm và không còn biết làm gì khác.

Bà không phải nông dân, nên đến tận những năm 1980 mới được cấp ruộng. Khoảng những năm 1960, bà mất một người con và phải cho đi một người nữa - cũng vì đói. Nhắc lại những chuyện ấy, bà lại đưa chiếc khăn mặt vắt vai lên chấm nước mắt.

Trong nghệ thuật hát xẩm, không biết còn có người thứ hai như bà Cầu không, nhưng việc có tiếng, được xã hội công nhận xét ra cũng không đem lại cho bà quyền lợi đáng kể gì về vật chất.

Hiện bà không một đồng trợ cấp hay "tác quyền". Chị Mận là con gái út làm ruộng, chạy chợ nuôi mẹ. Bà có 3 người con, nhưng không ai theo được nghiệp xẩm. Và có thể khẳng định, bà không có đệ tử - không ai thừa hưởng hết được vốn liếng của bà hoặc có thể hát theo kiểu của bà!

Một nhà nghiên cứu cho biết, bất cứ lúc nào anh cũng muốn ghi âm vì mỗi lần bà hát mỗi khác - nói theo cách bây giờ là phiêu. Khi chúng tôi đến thăm bà vào cuối tháng 11/2004, tuy vẫn được nghe bà đàn hát, phách sênh thỏa thích nhưng bà không được khỏe đã lâu. Bà phải hạ suốt nhị xuống (kiểu như giảm tông) và bẻ làn để hát. Trước đây, bà vẫn thường được vời tới các đám giỗ, mỗi "show" cũng được vài trăm, "cát-xê" ở nông thôn như thế là cao lắm. Nhưng nay chị Mận không dám cho mẹ đi nữa... Bà chuyển sang ăn chay và phải kiêng uống rượu. Việc này không dễ...

(Bài và ảnh: Nguyễn Mạnh Hà)

Hà Thị Cầu - người hát xẩm cuối cùng

Một nếp nhà ven đường ở Quảng Phúc, xã Yên Phong, huyện Yên Mô, Ninh Bình, cổng rào chả có, rộng khoảng 20m2, bên trong chẳng có gì đáng giá ngoài chiếc đài bán dẫn và một cái líu (nhị). Bát líu bịt bằng da kỳ đà (thường là da trâu bào mỏng) đã đi theo người hát xẩm chuyên nghiệp cuối cùng gần 70 năm qua.

Có lần người ta dụ dỗ bà Hà Thị Cầu đem được cây líu ấy ra Hà Nội. Nhưng rồi cả cái năm phải kéo cây nhị mới bịt nắp bằng vỏ lon bia, bà cứ vật vã không ra bệnh gì. Sở Văn hóa - thông tin Ninh Bình phải điện lên Hà Nội đòi cái "niệm thần chú" ấy về, bà mới thôi ốm.

Để ra mắt, mấy anh Tây mang biếu bà một chai Lúa Mới. Bà cảm động cứ úi giời: "Sao biết tôi có tính máu mê ấy thế". Tuy nhiên thời gian này bà không được khỏe, phải kiêng rượu. Bà cũng mới chuyển sang ăn chay. Bà nói: "Thầy bảo nếu qua được năm nay, tôi sẽ sống đến 90 tuổi".

Lũ trẻ kéo đến đứng đầy ngoài cửa sổ. Bà ngồi trên giường nói ra: "Về! Lúc nào chúng mày muốn nghe thì tao ra ngã ba hát cho mà nghe...". Sau khi hai ngôn ngữ Tây - ta đánh vật với nhau một hồi, nhị và trống được đem ra. "Tôi ốm lay lắt mấy tháng nay nên hát nó cứ ai ai tiếng". Nói thế chứ bà vẫn hát một lèo 7-8 bài, thậm chí không chịu hát bài dễ. Đầu tiên là Tứ hải giao tình, rồi Bác mẹ sinh thành đệm toàn bằng bộ gõ, Cá vàng, Ngược đời, Sáng cả đêm rằm, Trương Chi..., hát say sưa cứ như chỉ chờ có người đến nghe. Chẳng biết lúc không "ai ai" thì thế nào, nhưng những gì bà hát vẫn làm người ta vui buồn theo. Tiếng nhị khi réo rắt khi nhấm nhẳn, hết bài lại nghịch ngợm nhại tiếng người. Xiết lên í ò, nghĩa là hết rồi.

Bà Cầu không biết chữ, chỉ có rất nhiều câu cửa miệng. Chẳng hạn hỏi chuyện cát-xê khi xưa, bà buột miệng: "Bảo Đại (ý nói đồng tiền Bảo Đại...) làm hại ăn mày"; hay chuyện bà đang phải uống thuốc thì bà nói: "Thuốc nam đánh giặc thuốc bắc lấy tiền". Có một câu mà bà Cầu nhắc lại nhiều lần: "Vất vả tại số, dở dương tại giờ-ời". Cứ như cái lối bà nhấn vào chữ giời, đai ra một cách không cố ý thì đúng tại giời thật. Dường như kỹ thuật luyến và nhấn đặc trưng của xẩm đã in dấu trong từng câu bà nói. Bà Cầu có một thứ bệnh lạ đời: nói nhịu. Chẳng hạn nếu bà nói "lên giời ngồi" hay "ăn giời đi con", điều đó có nghĩa là "lên giường ngồi" và "ăn cơm đi". Còn "Ninh Bình" hay "giọt nước cánh bèo" nếu không cẩn thận thì "bình" và "bèo" đều thành "bò" như chơi. Ấy vậy mà khi bắt đầu vào cuộc hát, hầu như tật này của bà biến mất.

Hỏi bà biết bao nhiêu bài xẩm, bà đáp: "Hát đến đâu ra đến đấy, không đếm". Hỏi bà phải có tố chất gì mới hát được xẩm. Bà bảo: "Phải có calo trong cái họng". Xẩm cần nhất là sức lực để có thể hát cả ngày, hát bất cứ nơi đâu, lúc ốm hạ giọng vẫn hát như thường... Một vài nghệ sĩ trẻ cũng chịu khó về tận nhà bà học xẩm. Bà khen cô Hồng Ngát sáng ý: "Về nghe chốc lát vài tiếng đồng hồ hát được bài Thập ân".

Nhưng thường mỗi cô cũng chỉ học một đôi bài lấy vốn chứ chẳng ai nghĩ đến chuyện kế thừa cả cái nghệ thuật xẩm. Xẩm có cái chất dân dã, phóng khoáng mà không phải nghệ sĩ được đào tạo chính qui nào cũng tìm lại được. Chưa kể hát lại phải kèm với nhị, bầu, trống phách... mới ra chất. Bà Cầu có biệt tài cùng lúc miệng hát, chân phách, tay sênh, tay kia gõ một lúc hai trống mảnh. Trong băng và đĩa Xẩm chợ của bà không có tiếng phách vì người chơi bộ gõ chỉ có thể dùng tay.

Bà Cầu có ba người con nhưng không ai theo được nghề. Chưa kể họ sinh ra và lớn lên trong thời kỳ xẩm hay hát rong đều không được coi là một nghề. Nhiều nghệ nhân xẩm thượng thặng của Hà Nội cuối đời sống bằng việc vót tăm và bện chổi đót. Khi vẻ đẹp của xẩm phần nào được công nhận thì người dân đã không còn thói quen và cũng ít có cơ hội để đến với nó. Trước đây dân quanh vùng còn có dịp đón bà Cầu đến các đám ma đám giỗ, nay dù có chèo kéo đến mấy bà cũng khó lòng nhận lời vì lý do sức khỏe.

Cầu là tên con trai cả, bà tên thật là Hà Thị Năm. Từ bé, bố mẹ bà đã bỏ thúng gánh đi, lên 10 đã hát xẩm lấy tiền. Ông cụ thân sinh ra bà đánh đàn bầu cũng bị lòa, mất năm bà 11 tuổi. Hai mẹ con từ quê Ý Yên, Nam Định ra Ninh Bình hát xẩm. Nghe nói có con bé 12 tuổi hát hay đáo để, ông Mậu - trùm xẩm Yên Mô- để ý "tạo điều kiện". Hỏi ông có dạy bà hát không, bà Cầu bảo: "Có, mà ông ấy học tôi thì có! Nhưng mà ông ấy kéo nhị những Lý giao duyên, Lý hành vân thì tuyệt vời". Ông Mậu chơi được đủ cả bầu, sáo, nhị... Phải cái mặt rỗ, mắt lòa - di chứng đậu mùa. "Tôi cũng chả xinh gái. Mắt có ve". Không nhìn thấy gì lại càng ghen. Chỉ cần bà bị khách trêu ném xu đồng vào ngực là ông đánh... "Đánh yêu hả bà?", "Vâng, đánh yêu lắm".

Bà Cầu khăng khăng nói ông đưa bà lên Mường (Quảng Cư, Đồng Bái...) bỏ bùa bà. "Chứ không làm gì có chuyện gái 16 tuổi lấy ông 49". "Bác cháu" ăn cùng mâm, nhiều khả năng "bùa" được bỏ vào nước canh như câu: "Bùa yêu thuốc dấu không bằng mắm ngấu tra canh".

Các cụ đã đúc kết: "Tham giàu lấy chú biện tuần/ Tuy rằng bóng bẩy nợ nần chan chan/ Thà rằng lấy chú xẩm xoan/ Công nợ không có hát tràn cung mây". Xẩm đắt vợ là vì thế! Bà Cầu nói bà là vợ thứ 18 của ông Mậu. Con gái bà gật đầu xác nhận. Ba vợ chồng, lúc ấy ông vẫn còn bà thứ 12 - người Thanh Hóa - cứ "lưu diễn" như thế: "Một năm nhờ bàn dân thiên hạ 10 tháng". Gia tài có trống phách và nồi niêu. Bữa nào ăn hàng thì chủ quán còn miễn tiền trọ, tự nấu lấy thì ngủ mất 5 xu/người. Năm Ất Dậu, ông đem bầu đoàn vào vùng Cẩm Thủy, Kim Tân, La Hoài (Thanh Hóa). Rừng thiêng nước độc, phải uống rượu vào để chống lạnh nhưng nhờ thế mà thoát chết đói. Ông mất khi bà mới 33 tuổi. "Thương ba đứa trẻ tôi cũng muốn đi bước nữa... Hồi ấy lấy ông cai thầu xây dựng giờ có phải được nhờ không", bà Cầu ngậm ngùi.

Vợ chồng bà có mảnh đất từ trước 1945. Năm 1954 về định cư, gia tài vẫn chỉ lếch thếch hai cái niêu một rang một nấu. Ngoài hát xẩm, kéo nhị bà chẳng biết làm gì. Không được đi hát đồng nghĩa với đói. Cũng vì thế nên bà đã mất một người con sơ sinh, một người nữa phải đem cho đi. Gần đây mẹ con mới đoàn tụ... Mãi đến cuối những năm 1980 nhà bà mới được cấp ruộng, 1992 mới xây cái nhà, không có công trình phụ. Đến nay vẫn đang nợ ngân hàng 1 triệu đồng. Bà chẳng thể dưỡng già được với danh hiệu nghệ nhân hay nghệ sĩ ưu tú. Chị Mận đi chợ bán gà nuôi mẹ. Gà cúm thì chuyển sang mèo.

Thời gian như ngừng trôi trong căn nhà của xẩm. Tường trang trí toàn những tờ lịch của năm cũ. Một dãy bằng khen giăng ngang đã bay màu, rặt những giải nhất hạng. Bằng khen năm 1998 của Đài Tiếng nói VN vẫn ghi bà là "thí sinh", Liên hoan trích đoạn tuồng chèo hay toàn quốc thì tặng giải đặc biệt cho cụ Hà Thị Cầu - "nghệ nhân hát chèo tỉnh Ninh Bình".

Năm 1996 bà sang Trung Quốc hát xẩm. Thấy kem Bắc Kinh ngon, bà nhón một que "đem về cho con Mận", cả đoàn can không được. Về đến khách sạn, bà cứ giở khăn tay ra tìm mãi, quái lạ đã gói vào đây rồi... Đến tận bây giờ con cháu vẫn đem chuyện này ra cười với nhau. Bà chỉ chống chế: "Không, kem bên ấy ngon thật".

(Theo Tuổi Trẻ)